خبرگزاری فارس- مهدی خدایی: روز گذشته حجتالاسلام سیدمصطفی حسینی رئیس مرکز قرآنی سازمان اوقاف و امورخیریه در برنامه رادیویی افق حضور یافت و در آستانه برگزاری سیوهشتمین دوره مسابقات سراسری قرآن کریم که از ۲۸ آذرماه تا ۵ دیماه در شهر کرمانشاه برگزار خواهد شد از طرحی جدید برای این مسابقات خبر داد و گفت: «سعی میکنیم در سیوهشتمین دوره مسابقات قرآن از افرادی که موجب میشوند هیجان مسابقه بیشتر شود استفاده کنیم؛ گاهی اوقات در مسابقات هنری و ورزشی هیجان به قدری زیاد است که از دیگر اقشار هم میآیند و تماشا میکنند اما در مسابقات قرآن این هیجان وجود ندارد».
چه خوب بود که رئیس محترم مرکز قرآنی سازمان اوقاف مراد خود را از ایجاد هیجان در این مسابقات به روشنی بیان میکرد اما از آنجایی که قیاس صورت گرفته در این بیان و همچنین برخی واقعیات موجود در محافل تلاوت قرآن کمی نگران کننده است و این نوع نگرش به مسابقات قرآن کریم با ماهیت نورانی آن سنخیت ندارد در ادامه به بیان نکاتی در اینباره خواهیم پرداخت.
۱- بیتردید آنچه در مسابقات قرآن میتواند هیجان مورد نظر گوینده محترم را خلق کند دو چیز است؛ نخست اجرای تلاوتهای شورانگیز توسط قاریان مسابقه و قاریان مجلسیخوان مدعو و دوم رقابت بین افراد که جزئی از ذات مسابقات است.
اگر از موضوع هیجان ناشی از رقابت که برای جلوگیری از مضرات آن تدابیری اندیشیده شده صرف نظر کنیم؛ همانطور که میدانیم و دیدهایم، تلاوتهای مسابقهای به جهت چهارچوبهایی که باید در آن رعایت شود اغلب ویژگیهای یک تلاوت مجلسی شورانگیز را ندارند و قاریان غالبا نخواهند توانست از رهگذر هنرنماییهای صوتی و لحنی، هیجان مورد نظر را در میان جمع حاضر در سالن و یا تماشاچیان این تلاوتها در رسانهها ایجاد کنند؛ البته این موضوع درباره قاریان مجلسیخوان مدعو به مسابقات به خصوص زمانی که پای چهرههای مطرح مصری همچون محمود شحات انور در میان باشد متفاوت است و اغلب به خوبی این شور و هیجان در سالن مسابقات خلق میشود.
با این حال سؤال اینجاست که با فرض توانمندی تلاوتهای اجرا شده چه از نوع مسابقهای و چه مجلسی در ایجاد هیجان مورد نظر آیا ما جایز به دامن زدن به چنین هیجانی که کاملا متکی بر موسیقی تلاوت و مؤلفههای شورانگیزی همچون بلندی نفس است، هستیم؟
رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار ابتدای ماه مبارک رمضان امسال با فعالان قرآنی کشور به نقش مهم صوت و لحن خوش در تلاوت قرآن کریم اشاره و فرمودند: «تلاوت قرآن با صوت خوش و با لحن خوب و با آداب و رسوم تلاوت، مقدّمهای است برای نفوذ مفاهیم قرآن در دلها. اگر این فایده را [از آن] بگیریم و به تلاوت قرآن بهعنوان یک خوش صدایی و یک آوازهخوانی فقط نگاه کنیم، مطمئنّاً از این رتبه والا سقوط خواهد کرد. اینهمه تأکید بر اینکه قرآن را با صوت خوش بخوانند و با آداب بخوانند و با الحان مطلوب بخوانند، برای این است که مفاهیم قرآن در دلها اثر کند، با قرآن انس بگیریم، به رنگ قرآن و به خُلق قرآن و به شکل قرآن در بیاییم».
این توصیه، در سیره و روش اهل بیت علیهم السلام نیز متجلّی بود و خود آنان زیبا و دلنشین قرآن می خواندند. در حدیث است که امام زین العابدین علیه السلام که قرآن می خواند، گاهی رهگذری که عبور می کرد، از صدای زیبای او مدهوش و بیهوش می شد.( وسائل الشّیعه، ج ۴، ص ۸۵۹، ح ۲) و حضرت باقرعلیه السلام چنین در تلاوت قرآن، خوش نوا بود که رهگذران را میخکوب میکرد و سقّایان هنگام عبور، می ایستادند و دل به صدای خوش قرآن خوانی می سپردند: «اِنَّ أَباجَعفرَ کانَ أحسَنُ النّاسِ صَوتاً بِالقرآن، وَ کانَ إِذا قامَ مِنَ اللَّیلِ وقَرَأ، رَفَعَ صَوتَهُ فَیَمُرُّ بِهِ مارُّ الطَّرِیقِ مِنَ السَّاقِینَ وَ غَیْرِهِم فَیَقُومُونَ فَیَستَمعُون اِلی قِرائَتِهِ»(وسائل الشّیعه، ج ۴، ص ۸۵۸، ح ۲)
پس هدف از تلاوت قرآن کریم با صوت و لحن خوش ایجاد هیجان در مخاطبان نیست بلکه گشودن بابی است تا شنوندگان از آن طریق با ظاهر زیبا و باطن عمیق قرآن کریم آشنا شوند که امام رضا علیهالسلام فرمود: «ظاهره انیق و باطنه عمیق».
۲- هیجان، آن هم از نوع رایج در مسابقات ورزشی، آمیخته با تشویق و ابراز احساسات با فریاد کشیدن و خارج شدن از حالت آرامش و سکینه و در مواردی پایکوبی یا عصبانیت است، متأسفانه در سالنهای تلاوت قرآن کریم نیز بارها شاهد این بودهایم که متناسب با نفس بلند قاری و هنرنمایی او در پردههای بالای صوتی، مستمعان نیز برای تشویق قاری هیجان زده شده از جای برمیخیزند و با تمام ظرفیت حنجره، الله الله گویان به تشویق قاری میپردازند.
رهبر معظم انقلاب در خصوص تشویق قاریانی که با نفس بلند تلاوت میکنند، میفرمایند: «زیبایی تلاوت و تأثیرگذاری تلاوت بههیچ وجه وابسته به نفَس بلند نیست؛ که حالا بعضی از قرّاء معروف مصری هنرشان در این است که با نفَس بلند [بخوانند]؛ مستمعین هم عوامانه وقتی با نفَس بلند میخوانند، بیشتر تشویق میکنند و الله، الله میگویند. به نظر من، هم کار این [قاری] غلط است، هم کار آن مستمع غلط است……….. سفارش کنید که در گفتنِ «الله الله» افراط نکنند؛ آنجایی که واقعاً طرف، خیلی خوب میخواند، خیلی زیبا میخواند، آنجا خب اشکالی ندارد تشویق کنند امّا اینکه از اوّل [طوری که] گاهی انسان فقط انتظار دارد که تا گفت «اعوذ بالله من الشّیطان الرّجیم»، بگویند «الله اکبر» [صحیح نیست].
در دستورهای دینی برای قرائت چنین آمده است که: وقتی قرآن می خوانید، چون به آیههای «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا…» میرسید که خطاب و ندای قرآن به اهل ایمان است، بگویید: «لبیّک» تا ندای خدا و فراخوانی قرآن را پاسخ داده باشید. این لبّیک گویی زبانی در تلاوت، می تواند زمینهسازی لبّیک گویی عملی در طول زندگی به رهنمودهای قرآن کریم باشد.
در سیره حضرت رضاعلیه السلام آمده است که وقتی به آیه «سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الأَعْلی» میرسید در نهان می گفت: سبحان ربی الاعلی. و چون آیه «یا ایّها الّذین آمنوا…» را تلاوت میکرد، آهسته میگفت: «لبیّک اللهم لبیّک».( بحارالانوار، ج ۸۲، ص ۳۴( اما متأسفانه این سنت حسنه اسلامی از محافل قرآنی ما به کلی رخت بر بسته در حالی که میتوان آنرا جایگزین بسیاری از تشویقهای عجیب و غریب کرد و از این طریق به جای بالا بردن هیجانات کاذب بر میزان معنویت محافل قرآنی افزود.
۳- این نوع عکس العمل هیجانی مستمع نسبت به قاری، تنها نشان از میدانداری قابلیتهای صوتی و لحنی در جلسات و محافل تلاوت قرآن کریم و مغفول ماندن مفاهیم قرآن در پس نغمهپردازی دارد و این در حالی است که در سیره امام کاظم علیهالسلام آمده است که قرآن را نیکو و زیبا میخواند و هنگام تلاوت، محزون میشد و شنوندگان از تلاوت او گریان می شدند… : «وَکانَ إِذا قَرَأَ یَحْزَنُ وَ بَکَی السَّامِعُونَ لِتِلاوَتِهِ».(مناقب، ابن شهرآشوب، ج ۴، ص ۳۱۸)
در احادیث متعدّدی چنین آمده است که قرآن با حُزن نازل شده است، پس آن را با حزن بخوانید. امام صادق علیهالسلام میفرماید: «إنَّ القرآنَ نَزَلَ بِاالحُزْنِ فَاقْرَؤُهُ بِالحُزنِ».( وسائل الشّیعه، ج ۴، ص ۸۵۷، ح ۱)
در سیره حضرت موسی بن جعفرعلیهالسلام چنین آمده است «وکانَتْ قِرائَتُهُ حُزناً، فَإذا قَرَأ، فَکَأَنَّهُ یُخاطِبُ إنْساناً(وسائل الشّیعه، ج ۴، ص ۸۵۷، ح ۳)؛ قرائت قرآن آن حضرت، حزن آلود بود، وقتی قرآن میخواند، گویا انسانی را مورد خطاب قرار میدهد».
البته قابل تصور است که جاری شدن آیات قرآن از زبان امامان معصوم به عنوان قرآن مجسم چنین تأثیری را در شنوندگان در پی خواهد داشت و قاریان و مجریان محافل قرآنی نیز اگر به دنبال تأثیرگذاری بر مستمع و جذب او به قرآن کریم هستند؛ به جای جستجوی هیجان در مخاطبان خود باید به این فرمایش رهبر معظم انقلاب توجه کنند که فرمودند: « من خواهشم از قرّاء محترم و اساتید و خوانندگان قرآن، این است که به این نکته توجّه کنند؛ آن آیاتی را که میخواهند تلاوت بکنند، این آیات را در ذهنشان مرور کنند، در آنها تدبّر کنند، اعماق این مفاهیم را به درستی در دل خود و در باور خود ثبت کنند؛ با این روحیّه، با این زمینه، با این آمادگی تلاوت کنند؛ این تلاوت تا اعماق جان مخاطب اثر خواهد کرد».
پس میتوان نتیجه گرفت که تلاوت خوب و اثرگذار تلاوتی است که هیجانات مخاطب خود را به سمتی سوق دهد که به جای تشویقهای غیر ضرور، او را محزون کند، سبب جاری شدن اشکش شود و خشیت الهی و ایمان مستمع را افزایش دهد.
خداوند کریم در آیه ۲ سوره مبارکه انفال درباره ایمان ناشی از گوش سپردن به تلاوت قرآن کریم میفرماید: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ إِذَا ذُکِرَ اللّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذَا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ آیَاتُهُ زَادَتْهُمْ إِیمَانًا؛ مؤمنان همان کسانىاند که چون خدا یاد شود دلهایشان بترسد و چون آیات او بر آنان خوانده شود بر ایمانشان بیفزاید.
با این حساب بهتر است به جای چارهاندیشی برای ایجاد هیجان در محافل قرآنی به فکر رواج آداب تلاوت قرآن کریم در این جلسات باشیم.