مؤسسه قرآنی فرهنگی بیت الاحزان حضرت زهرا (س) با هدف ترویج فرهنگ قرآن و اهل بیت (ع) در سطح جامعه و به خصوص مناطق محروم فعالیتهای خود را از سال ۱۳۷۵ با همت جمعی از روحانیون دهستان خیر از توابع استهبان فارس آغاز کرد. اکنون پس از ۲۰ سال تلاش، با تأسیس بیش از ۱۶۵ شعبه در۱۲ استان کشور و راه اندازی مدارس شبانه روزی حفظ قرآن کریم به یکی از مؤسسات مطرح قرآنی در سطح کشور تبدیل شده است. اما سؤالی وجود دارد که مؤسسه از ابتدای تأسیس با آن روبرو بوده است:
چرا بیت الاحزان؟
شاید اولین سؤالی که با شنیدن نام مؤسسه بیت الاحزان حضرت زهرا(س) به طور طبیعی در ذهن هر فردی شکل میگیرد این باشد که «چرا بیت الاحزان؟» اصلاً چه دلیلی دارد که از بین انواع اسامی زیبا و نشاط آور نامی به ظاهر حزن آور انتخاب گردیده است؟ در پاسخ به این پرسش ابتدا نگاهی خواهیم داشت به حوادث صدر اسلام و سپس تاریخچه و چگونگی شکل گیری بیت الاحزان را مختصری مرور خواهیم کرد و در نهایت پاسخهایی به این سؤال رایج ارائه خواهد شد.
مقابله حضرت زهرا (س) با انحرافات صدر اسلام
بعد از رحلت حضرت رسول اکرم (ص) انحرافی در جامعه اسلامی شکل گرفت. در این بین تمامی تلاش امیرالمؤمنین (ع) و حضرت زهرا (س) بر این بود تا با اصلاح این انحراف، مسیر جامعه را به مسیر اصیل پیامبر گرامی اسلام (ص) برگردانند. اولین قدم در این راه عدم بیعت حضرت امیر المؤمنین (ع) با خلیفه دست نشانده بود تا جایی که جهت بیعت گرفتن از ایشان به زور متوسل شدند. گام بعدی در دفاع از حریم ولایت توسط حضرت زهرا(س) برداشته شد و ایشان با مراجعه به منزل مهاجرین و انصار بیعتشان در روز غدیر با حضرت علی (ع) را یادآوری میکردند. حضرت صدیقه طاهره (س) در اقدامی دیگر در حالی که در بستر بیماری بودند با برخورد قهرآمیز با خلفا و با یادآوری حدیث پیامبر(ص) _ هرکس فاطمه(س) را بیازارد مرا آزرده است و هرکس مرا بیازارد خدا را آزرده است_ نارضایتی خود را از وضع موجود اعلام و مبارزهای خاموش را در اثبات حقانیت حضرت امیر المؤمنین (ع) ترتیب دادند.
اما شاید شاخصترین روش مبارزه حضرت، گریه و شیون ایشان در فراق رسول گرامی اسلام بود که سرآغاز تشکیل بیت الاحزان شد.
بیت الاحزان کجاست و چرا بدین نام خوانده میشود؟
مهمترین و معروفترین مصداق «بیت الاحزان» مکان یا مسجدی است در قبرستان بقیع مدینه، در جانب جنوبی قبر عباس بن عبدالمطلب که «بیت الحزن» نیز نامیده شده است . مطابق برخی گزارشها پس از رحلت پیامبر اکرم (ص) (سال ۱۱) و به دنبال تألّمات شدید روحی حضرت فاطمه (س) و نارضایتی از وضع موجود، امام علی (ع) مکانی را در قبرستان بقیع در ورودی مدینه برای ایشان ساختند تا در آن به عزاداری در ماتم و فراق پدر خود بنشینند. این مکان «بیت الاحزان» نامیده شد. ایشان روزها با دو فرزند خود حسنین (ع) به بیت الاحزان میرفتند و هنگام غروب امیرالمؤمنین(ع) ایشان را به خانه برمیگرداندند؛ پس از گذشت بیست و هفت روز از رحلت پدرشان، بر اثر شدت بیماری دیگر نتوانستند بدانجا بروند منابع عامه نیز به این مکان در بقیع اشاره کردهاند (مجلسی ، ج ۴۳، ص ۱۷۷ـ ۱۷۸؛ سپهر، ج ۴، ص ۷۱؛ مقرّم ، ص ۹۷). همچنین به اقامت حضرت فاطمه (س) پس از وفات پدرشان در بیت الاحزان واقع در بقیع تصریح شده است گذشته از این، احتمال دارد که قبر حضرت فاطمه(س) در بیت الاحزان باشد، بیت الاحزان را پس از مسجدالنبی و قبرستان بقیع سومین مکان محتمل دفن ایشان ذکر کردهاند (خلیلی ، ص ۲۸۴ـ۲۸۵؛ سخاوی ، ج ۱، ص ۴۱).
هدف از شکل گیری بیت الاحزان چه بود؟
یکی از مهم ترین اهداف این اقدام حضرت (س) را میتوان جلوگیری از فراموشی این انحراف تاریخی و غصب جایگاه ولایت حضرت امیر المؤمنین (ع) در اذهان حقیقت جوی مسلمانان طول تاریخ عنوان کرد. در واقع اولین سؤالی که ذهن هر زائر مسلمانی را در بازدید از بقیع به خود جلب میکند این خواهد بود که قبر دختر پیامبر گرامی اسلام کجاست؟ و پس از آن ذهنها متوجه تنها یادگار آن حضرت یعنی بیت الاحزان خواهد شد و با کاوش در زمینه شکل گیری این مکان، به تدریج زمینه تصحیح تفکرات و رویههای ناصحیح منجر به این امر فراهم خواهد شد. اما چه شد که این امر محقق نشد؟
یوم الهدم و پاک کردن صورت مسئله
در هشتم شوال سال ۱۳۴۴ هجری قمری پس از اشغال مکه، وهابیان به سرکردگی عبدالعزیز بن سعود روی به مدینه آوردند و پس از محاصره و جنگ با مدافعان شهر، سرانجام آن را اشغال نموده، مأمورین عثمانی را بیرون کردند و به تخریب بنای بیت الاحزان، قبور ائمه بقیع و دیگر قبور پرداختند. ضریح فولادی ائمه بقیع را که در اصفهان ساخته شده بود و روی قبور حضرات معصومین امام مجتبی ، امام سجاد ، امام باقر و امام صادق (ع) قرار داشت را از جا در آورده و بردند.
این قطرهای کوچک از مرداب اعتقادات و عملکرد وهابیان در طول این سالیان است. در طول این دوران دانشمندان زیادی چه شیعه و چه سنی به نقد عقاید وهابیت دست زدهاند و به شبهات گوناگون آنان پاسخ دادهاند. یکی از شبهات آنان مسألهی بناء بر قبور است. آنها ساختن بنا اعم از مسجد یا غیر آن را بر قبر حرام میدانند. اما این شبهه مانند عقاید آنها پوچ و بی پشتوانه است. نخست آنکه: این شبههی آنان را صریح آیهی ۲۱ سوره کهف دفع مینماید، جایی که درخصوص ماجرای اصحاب کهف از قول مومنانی که میخواستند یاد اصحاب کهف را گرامی دارند می فرماید: «لَنَتَّخِذَنَّ عَلَیْهِم مَّسْجِدًا» (بی تردید بر روی قبور آنان مسجدی بنا میکنیم) پس بنای قبر از نظر قرآن اشکالی ندارد دوم آنکه: قرآن کریم در آیهٴ ۸۴ سوره توبه خطاب به پیامبر در مورد منافقین میفرماید: «وَلاَ تُصَلِّ عَلَی أَحَدٍ مِنْهُم مَاتَ أَبَداً وَلاَتَقُمْ عَلَی قَبْرِهِ» (نه نماز میت که واجب است برای اینها رواست، نه طلب مغفرت که مستحب است برای اینها سزاست چراکه آنها به خدا و رسولش کافر شدند و با همان حالت کفر مردند). از این بیان که خداوند به پیغمبر (ص) فرمود بر جنازهٴ منافق نماز نخوان معلوم میشود که کار رسمی پیغمبر این بود که بر جنازهٴ مؤمنین نماز میخواندند، و از اینکه فرمود بر قبر اینها طلب مغفرت نکن، آنجا اقامه نکن و نایست معلوم میشود نسبت به مؤمنین این کار را میکردند و روا بود. بنابراین اگر کسی از وهابیت و دیگران نقدی بکنند که نسبت به قبر، زیارت قبور و دعا برای آنها مشکل دارد این مطابق با قرآن کریم نیست بلکه صریحاً مخالف قرآن کریم است و به بیانی میتوان گفت با این استدلالهای پوچ قصد دور کردن اذهان از علت شکل گیری بنای بیت الاحزان و انحراف تاریخی را داشتهاند.
به راستی قومی که در تاریخ نه چندان طولانی خود، چنان که از زبان مورخین خودشان شنیدیم قرآنها را در خیابانها لگد مال ساختند و در قتل عام پیروان علی علیه السلام و سایر خلفا فرقی نگذاشتند و مجد خود را در غارت و قتل جستجو میکردند، شایستگی این را دارند که مخاطب یک استدلال قرآنی و یا حتی تاریخی قرار گیرند؟!
حال میتوانیم به سؤالی که در ابتدای این نوشتار مطرح شد این گونه پاسخ گوییم:
چرا بیت الاحزان؟
ما با حضرت زهرا(س) پیمان بستهایم تاجایی که درتوانمان است به یاد بیت الاحزان آن حضرت بیت الاحزانهای بیشماری درسراسر دنیا بنا کنیم و قرآن را از این خانه ولایت گسترش دهیم، تا هم این نام فراموش شده را احیا کنیم – که در درون خود مفاهیم تولی و تبری را توأمان گنجانده است_ همچنین پیوند بین دو یادگار پیامبر (قرآن و عترت) را بیش از پیش محقق سازیم. به امید روزی که با ظهور مهدی فاطمه (عج) بیت الاحزان به بیت السرور و بیت الانوارحضرت زهرا (س) تبدیل شود.
حزن ممدوح، حزن مذموم
بسیاری در نامگذاری واژه «بیت الاحزان» خرده میگیرند که حزن و اندوه بار منفی دارد و چیز مذمومی است. اما در روایات ائمه حزن به طور مطلق مذموم نیست و در واقع دو نوع حزن ممدوح و مذموم داریم که مراد این نام گذاری حزن ممدوح بوده است.
مثلاً در روایاتی از امام صادق و امام علی (ع) در بیان صفات شیعیان نقل شده است که «یفرحون بفرحنا و یحزنون لحزننا» یعنی در شادی ما شاد و در اندوه ما اندوهناک هستند. مصداق این امر در ماه محرم و صفر بیشتر قابل لمس است. جایی که در مجالس عزای حضرت سید الشهدا(ع) شاهد نوعی احساس نشاط معنوی پس از گریه و عزاداری در رثای آن حضرت هستیم که بیانگر نوعی حزن ممدوح است.