تنهای تنهای تنها

خانواده‌های مینیاتوری

روزگار کودکی ما روزگار خانواده‌های پرجمعیت بود؛ روزگار لذت داشتن چند خواهر و برادر که موقع بازی هیاهویشان همه‌ی خانه را پر می‌کرد. روزگار کودکی ما روزگار تک‌فرزندی و خانه‌های بی‌فرزند نبود. فقط سه دهه سپری شده و حالا اگر در خانه‌ای کودکی باشد، سرش با تبلت و موبایل گرم است و همبازی ندارد. آمارها تکان‌دهنده‌اند. در ۳۰ سال اخیر نرخ جمعیت کشور با کاهش ۷۰ درصدی روبه‌رو بوده. انگار خانوارها آب رفته‌اند در حالی که میزان جمعیت هر جامعه‌ای می‌تواند یکی از شاخص‌های توانمندی آن جامعه باشد. کاهش جمعیت جوان و نخبه و کارآمد می‌تواند کشور را از جهات مختلف در معرض خطرات جدی و چه بسا جبران‌‌ناپذیری قرار دهد. برای همین مقام معظم رهبری در سخنرانی‌هایشان این مسئله را با جدیت به مردم و مسئولان گوشزد کردند و خطرات تحدید نسل را بیان فرمود‌ند. ایشان با اشاره به این‌که کشور ما ظرفیت‌های زیادی دارد، فرمودند: «این کشور ۸۰ میلیونی که البته جمعیت آن می‌تواند به ۱۵۰ میلیون [نفر] هم برسد ان‌شاءالله مسئولان همان‌طور که بارها تکرار کرده‌ایم کمک کنند که این تکثیر جمعیت جوان که امروز خوشبختانه وجود دارد از بین نرود. نسل را متوقف نکنند، جمعیت کشور را به تدریج در طول سال‌ها به پیری منتهی نکنند».

این پرونده جمع و جور نگاهی دارد به روند کوچک شدن خانواده‌های ایرانی و آسیب‌ها و معایب آن.

چرا نسبت به فرزندآوری بی‌رغبت شده‌ایم؟

مشکلات اقتصادی می‌توانند دلیل مهمی برای بچه‌دار نشدن باشند اما شواهد نشان می‌دهند که تنها دلیل برای گریز از فرزندآوری نیستند. هرچند که گسترش دامنه‌ی خدمات و امکانات در دنیای مدرن موجب شده هزینه‌های زندگی در مقایسه با گذشته بیشتر باشد ولی به هیچ عنوان نمی‌تواند دلیل محکمی باشد. معمولا این بهانه‌ی افرادی است که در طبقه‌ی اجتماعی متوسط به بالای جامعه زندگی می‌کنند.

‌مشکلات اقتصادی تنها بهانه‌ برای عدم فرزند‌آوری نیست. با وجودی که میل مادری در وجود هر زنی نهاده شده، برخی از زنان تمایلی به فرزندآوری ندارند و به هر بهانه‌ای از زیر بار مادر شدن شانه خالی می‌کنند. یکی از این دلایل می‌تواند اشتغال آن‌ها باشد. بسیاری از بانوان شاغل بر این باورند که دوران بارداری و شیردهی باعث از دست دادن موقعیت شغلی آن‌ها در جامعه می‌شود و بدین ترتیب ممکن است همه‌ی تلاش‌هایشان که طی چند سال برای ادامه‌ی تحصیل، ورود به بازار کسب و کار موقعیت‌های شغلی مناسب کرده‌اند هدر برود. بنابراین با این توجیه مادری را برای همیشه فراموش می‌کنند یا آن‌قدر دیر بچه‌دار می‌شوند که نمی‌توانند به خاطر تفاوت سنی زیاد برای او مادری کنند.

زنگ خطری به نام زندگی مجردی

نکته‌ای که در بررسی روند کوچک شدن خانواده‌ها نباید از آن غافل شد، گسترش زندگی مجردی در کلانشهرهاست. آمار شش کلانشهر با حدود ۳۰ درصد زندگی مجردی نشان می‌دهد این آسیب اجتماعی رو به گسترش است. جوانان با آرزوی یک زندگی بی‌دغدغه و فارغ از مسئولیت به زندگی مجردی رو می‌آورند غافل از این‌که این آرامش ظاهری یک روی سکه‌ی زندگی مجردی است. زندگی مجردی برای جوانان راهی برای فرار از ازدواج و تشکیل خانواده و فرزند‌آوری شناخته می‌شود. نگاهی به دیگر کشورها نشان می‌دهد که در ژاپن در سال ۲۰۰۰، ۶/۲۶ درصد زنان زندگی مجردی داشته‌اند که بیشترین نرخ در میان کشورهای آسیایی است. در ژاپن درصد زنان بین ۳۰ تا ۳۴ ساله که هرگز ازدواج نکرده‌اند از ۲/۷ درصد در سال ۱۹۷۰ به ۶/۲۶ درصد در سال ۲۰۰۰ افزایش یافته.

روند کاهش بارداری در ایران

این بار در صدر قرار گرفتن خبر خوشی نیست. کشور ما در مقایسه‌ی نرخ کاهش بارداری در جهان در صدر قرار گرفته. بنابر تحقیقات اخیر یکی از محققین انستیتو انترپرایز آمریکا (نیکولاس ابرشتات) کاهش نرخ باروری در ۳۰ سال اخیر معادل ۷۰ درصد بوده که می‌توان آن را یکی از سریع‌‌ترین و چشمگیرترین آمارهای کاهش باروری در تاریخ بشر دانست چرا‌که کاهش نرخ باروری در جهان معادل ۳۳ درصد بوده. با این حساب جمعیت ایران در دو دهه‌ی ‌آینده رو به کاهش می‌رود و در صورت تداوم روند کنونی، تا پایان این قرن بیش از ۵۰ درصد کاهش می‌یابد. در این میان نکته‌ی ظریف‌تر از مویی نیز هست که باید با دقت به آن بنگریم. ۲۲ درصد کشورها و قلمروهای مسلمان شاهد ۵۰ درصد یا بیشتر کاهش باروری بوده و بیشترین کاهش در ایران، عمان، امارات، الجزایر، بنگلادش، تونس، لیبی، آلبانی، قطر و کویت در حدود ۶۰ درصد یا بیشتر در سه دهه‌ی گذشته بوده.

وقتی خانواده‌ها کوچک می‌شوند

کم شدن جمعیت زیر ۱۵ سال یکی از شاخص‌های مهم ارزیابی میزان جوانی جمعیت است. از سال ۹۰ به بعد جمعیت کشور به سمت میانسالی رفته و این یکی از تاثیرات کاهش جمعیت است. سرعت کوچک شدن خانوارها در سال‌های اخیر رو به افزایش است. در سرشماری سال ۸۵ بیشترین تعداد افراد خانوارها چهار نفر بود و خانوارهای چهار نفره ۴/‌۲۴ درصد را شامل می‌شد. در سرشماری سال ۹۰ جمعیت خانوارها کاهش یافت و به خانواده‌های سه نفره با ۳/‌۲۱ درصد رسید. خانواده‌های تک‌نفره هم از ۵/۲ درصد به ۱/‌۷ درصد رسید. این نشان می‌دهد حرکت خانوارها به سمت هسته‌ای شدن و کوچک شدن خانواده‌ها از پیامدهای کاهش رشد جمعیت است. از سوی دیگر باید بدانیم قبل از این‌که کشوری وارد مرحله‌ی توسعه‌یافتگی شود، هم زاد و ولد و هم مرگ و میر بالاست و به عبارت دیگر رشد ناچیزی در جمعیت داریم. با شروع مراحل توسعه، افزایش سطح بهداشت و سلامت، اولین اتفاق کاهش مرگ و میر است. توسعهی پیامدهایی در خانواده دارد که آن عوامل به کاهش رشد جمعیت دامن می‌زنند. از جمله عوامل تمایل خانواده‌ها به کم‌فرزندی است. وقتی شانس زنده ماندن فرزند بیشتر می‌شود، خانواده‌ ایده‌آلی برای تعداد فرزند خود دارد و کنترل احساسی بر تولید فرزند اتفاق می‌افتد. بنابراین تعداد اندک فرزندان را کافی می‌داند در حالی که با کاهش جمعیت نه تنها در آینده‌ به سمت سالمند شدن جمعیت کشور خواهیم رفت بلکه تبعاتی از جمله نبود رشد و توسعه‌ی اقتصادی، کاهش جمعیت نخبه‌ی کشور، برچیده شدن چتر حمایت خانواده، تنهایی، انزوا و بی‌نشاطی جمعیت، از بین رفتن مناسبات خویشاوندی، اختلال در روابط اجتماعی خانواده‌های کم‌جمعیت، رشد پدیده‌ی تک‌فرزندی و هزینه‌ی نگهداری از سالمندان جامعه را پیش رو خواهیم داشت.

هشداری به نام تک‌فرزندی!

باور این‌که داشتن یک فرزند امکانات رشد و موفقیت بهتری برای او فراهم می‌کند رفته رفته به یک باور نادرست و فرهنگ غلط تبدیل شده. بنابراین آنچه بیش از هر چیز ساختار جمعیتی ایران را تهدید می‌کند پدیده‌ای به نام تک‌فرزندی است. ۱۸ میلیون نفر از جمعیت کشور کمتر از ۱۵ سال سن دارند و ۲۴ میلیون نفر نیز بین ۱۵ تا ۳۰ ساله هستند. همچنین۳۰ میلیون نفر از جمعیت کشور را افراد بالای ۳۰ سال تشکیل می‌دهند و ۶ میلیون نفر هم بیش از ۶۰ سال سن دارند. با نرخ کنونی رشد جمعیت در ایران پیش‌بینی می‌شود سه دهه‌ی بعد تقریبا نیمی از جمعیت کشور در سن بازنشستگی قرار می‌گیرند. برخی خانواده‌های تک‌فرزند از بیم مشکلات اقتصادی تمایل به فرزندآوری ندارند. آمارها نشان می‌دهند ۳۳ درصد خانواده‌های ایرانی تک‌فرزندند در حالی که این بچه‌ها معمولا گوشه‌گیر و منزوی هستند. وابستگی شدید و مراقبت بیش از حد والدین به تک‌فرزندها یکی از بزرگ‌ترین صدمات روحی را برای فرزندان به دنبال خواهد داشت. تمایل والدین به حمایت از تنها فرزندشان مانع از آن می‌شود که فرزند عواقب اشتباهات خود را بپذیرد. آن‌ها هیچ‌گاه در مقام انتقاد از فرزندشان برنمی‌آیند، با او مخالف نمی‌کنند و همواره تسلیم خواسته‌های او می‌شوند تا از این طریق مانع ناراحت شدن او شوند. اختلافات و بحث‌ بین برادرها و خواهرها در اصل مهارت‌های اجتماعی آن‌ها را افزایش می‌دهد. تک‌فرزندان ارتباطات مهم اجتماعی را نمی‌آموزند و پر‌توقعند. به طور خلاصه فرزند‌سالاری، کاهش روابط اجتماعی، کاهش انسجام خانواده، تضعیف شبکه‌ی ارتباطی خویشاوندی و بلوغ زودرس از آسیب‌های تک‌فرزندی به شمار می‌رود.

تکثیر نسل در آینه‌ی آیات و روایات

توجه به تکثیر نسل از جایگاه ویژه‌ای در آیات و روایات و تربیت اسلامی برخوردار است. با نگاهی به آیات و روایات درمی‌یابیم که بر تکثیر نسل همواره تاکید شده. در آیه‌ی ۷۲ سوره‌ی نحل از فرزند به عنوان نعمت الهی، در آیه‌ی ۱۴ سوره‌ی آل‌‌عمران به‌ عنوان متاع، در آیه‌ی ۴۶ سوره‌ی کهف به ‌عنوان زینت زندگی، در آیه‌ی ۲۸ سوره‌ی انفال به‌ عنوان امتحان و آزمایش، در آیه‌ی ۷۱ سوره‌ی هود به‌ عنوان بشارتی برای پدر و مادر و در آیه‌ی ۱۲ سوره‌ی نوح نیز داشتن فرزندان متعدد همانند اموال زیاد موجب اقتدار یک انسان و بلکه جامعه خوانده شده و این یکی از مظاهر و نشانه‌های عنایت و کمک خداوند متعال است. در آیه‌ی ۳۱ سوره‌ی اسراء آمده: «از ترس روزی اولاد خودتان را نکشید. ما به آن‌ها و شما روزی می‌دهیم. اگر آن‌ها را بکشید خطای بزرگی مرتکب شده‌اید». روایات بسیاری از ائمه در این خصوص وجود دارد. امام باقر(ع) فرموده: «چه چیزى مومن را از این باز می‌دارد که همسرى بگیرد تا شاید خداوند فرزندى به او روزى کند که زمین را با «لا اله الا الله» آکنده سازد؟» رسول اکرم(ص) نیز ‌‌فرموده: «تشکیل خانواده بدهید و تولید نسل کنید که من در روز قیامت به شما مباهات می‌کنم حتی به طفل کوچکی که سقط شده باشد». بنابراین تولید مثل امری پسندیده است و نسبت به آن ترغیب فراوانی شده. به گفته‌ی امام صادق(ع) فرزند گلی از گل‌های بهشت است.

زنان موفق ایرانی با تعداد فرزندان بالا را بشناسیم

تعداد زیاد فرزندان با موفقیت مادران منافاتی ندارد و کم نیستند زنانی که هم در جایگاه اجتماعی برجسته‌ای نام خود را مطرح کرد و هم نقش مادری خود را با تربیت فرزندان به خوبی ایفا کرده‌اند و این‌که هیچ‌گاه فکر نکرده‌اند که به دنیا آوردن فرزند و مادر شدن مانعی برای پیشرفت و ارتقاء علمی و شغلی و جایگاه اجتماعی آن‌هاست. با نمونه‌هایی از این بانوان آشنا شوید:

• دکتر طاهره لباف متخصص زنان و زایمان و زن نخبه‌ی سال ۱۳۸۷ و مبارز دوران ستمشاهی مادر شش فرزند است. هر کدام از فرزندانش نیز عضوی موفق برای جامعه‌‌اند. او ۲۶ ساله بود و دوره‌ی انترنی را می‌گذراند که نخستین فرزندش به دنیا آمد. دکتر لباف سرلوحه‌ی موفقیت‌هایش را توکل و توسل می‌داند و به مادران توصیه می‌کند از ذکر صلوات غافل نشوند تا وقت‌شان برکت پیدا کند.
• دکتر مریم اردبیلی پزشک و فعال اجتماعی مادر پنج فرزند است. او که فرزند اولش را در دوران دانشجویی و در ۲۰ سالگی به دنیا آورده معتقد است فرزند علاوه بر روزی مادی که با خود می‌آورد، رزق تربیتی هم برای مادر می‌آورد و خدا به هر مادری به ازای تعداد فرزندانش رزق تربیتی می‌دهد. او مادری را فرصتی برای بلوغ فکری و روحی می‌داند که هر بار مادر ‌شدن سعه‌ی صدر مادر را بیشتر می‌‌کند.
• زهره صفاتی از بنیانگذاران حوزه‌ی علمیه‌ی خواهران قم مادر شش فرزند است. او تألیفاتی به رشته‌ی تحریر در‌آورده که مهم‌ترین آن‌ها نوآوری‌های فقهی در احکام بانوان (پیشگیری از بارداری، کنترل جمعیت و مسائل فقهی مرتبط با آن) است. از دیدگاه او رابطه‌ی مادر و کودک، رابطه‌ای روحی- روانی است. روحیات، افکار،  پ ۱پ۱۲۳۴۵۶۷۸۹۰-ندیشه و حرکات ظاهری مادر در فرزند مؤثر است.
• طیبه تربتی همسر مهدی الهی قمشه‌ای از سادات حسینی بود و در ۱۰۰ سالگی درگذشت. او مادر چهار فرزند به نام‌های حسین، مهدیه، مرتضی و نظام‌الدین بود. از فرزندان او استاد حسین الهی قمشه‌ای و مهدیه الهی قمشه‌ای را به واسطه‌ی سخنرانی‌های تاثیر‌گذارشان به خوبی می‌شناسیم. طیبه تربتی در کنار تربیت فرزندان و رسیدگی به امور خانه در تألیفات و تصحیح آثار مهدی الهی قمشه‌ای به او کمک می‌کرد. اغلب تألیفات الهی قمشه‌ای تقریرهایی بود که می‌فرمود و همسرش تحریر می‌کرد.

راحله عبدالحسینی