مراد از شرک در آیه مورد بحث
مراد از شرک در آیه مورد بحث بعضى از مراتب شرک است، که با بعضى از مراتب ایمان جمع مى شود، و در اصطلاح فن اخلاق آن را شرک خفى مى گویند.«۱»
امام صادق (علیه السلام) درباره این آیه فرمودند: «هو الرجل یقول: لولا فلان لهلکت ولولا فلان لأصبت کذا و کذا ولولا فلان لضاع عیالى، ألاتری أنه قد جعل لله شریکاً فى ملکه یرزقه ویدفع عنه؟»؛ همین که شخصی می گوید: اگر فلانی نبود نابود می شدم و… بدین گونه او برای خدا شریک قرار داده است. آنگاه راوی از امام (علیه السلام) پرسید: اگر بگوید: «لولا أنْ منّ الله عَلَىّ بفلان لهلکت»؛ اگر خدا به وسیلهٴ فلانی به من احسان نمیکرد نابود می شدم، چگونه است؟ حضرت فرمودند: «لابأس بهذا» «۲». از همین قبیل است تعبیر شرک آلود رایج: «اوّل خدا، دوم شما»؛ زیرا خدا اوّلی است که دومی برای او قابل فرض نیست: «هو الأول والاخر والظاهر والباطن» «۳». پس بر اساس رهنمود پیشوایان معصوم (علیهم السّلام) در برابر احسان دیگران باید گفت: خدا را شکر که از این راه به من احسان کرد؛ گرچه او میتوانست همین احسان را از راه دیگر به من بکند. براساس توحید، هر نعمتی را باید از خدا دانست: «وما بکم من نعمه فمن الله» «۴». و با این دیدگاه دیگر نه به عنوان «اعتماد به نفس» میتوان به خود بها داد و نه به بهانهٴ «تشکّر از مخلوق» به دیگران. معنای حدیث معروف «من لم یشکر المنعم من المخلوقین، لم یشکر الله عزّ وجلّ» «۵» نیز این است که نیکوکاران مظاهر احسان الهی هستند و اگر متنعم (یعنی کسی که به او نیکی شده)، مظهر احسانِ ولیّ نعمت (یعنی انسان نیکوکار) را سپاس ندارد، ولیّ نعمت خود (یعنی خدا) را سپاس نداشته است. پس سپاسگزاری از کسی که نیکی کرده «با توجه به اینکه او مخلوق و بنده خداوند است» کار خوبی است و بدون لحاظ حیثیت مخلوق بودن او، کار ناشایسته ای است.
مشرکون در این آیه غیر از مشرکین اعتقادی و بت پرستان است
«مشرکون» در آیهٴ «وما یؤمن…» غیر از «الذین أشرکوا» است، چون «الذین اشرکوا» در مقابل مؤمنین و عبارت است از وثنیین و دیگر بت پرستان «۶».
در روایتی امام رضا علیه السلام فرمودند: شرک در این آیه به معناى کفر و بت پرستى نیست، بلکه مراد توجّه به غیر خداوند است. «۷» و از امام صادق علیه السلام نیز نقل شده است که فرمودند: شرک در انسان، از حرکت مورچه سیاه در شب تاریک بر سنگ سیاه، مخفىتر است. «۸»
امام باقر علیه السلام نیز فرمودند: مردم در عبادت موحد هستند، ولى در اطاعت از غیر خدا گرفتار شرک مى شوند. «۹» «۱۰»
۱- ترجمه المیزان، ج۱۱، ص: ۳۷۷
۲- نورالثقلین، ج۲، ص۴۷۶
۳- سوره حدید، آیه ۳
۴- سورهٴ نحل، آیهٴ ۵۳
۵- بحار، ج ۶۸، ص ۴۴
۶- تفسیر تسنیم صفحه ۳۹۸ با اندکی تغییر
۷- تفسیر نمونه.
۸- سفینه البحار، ج ۱، ص ۶۹۷.
۹- کافى، ج ۲، ص ۲۹۲
۱۰- تفسیر نور، ج۶، ص: ۱۷۳
