مدیریت زمان و داشتن برنامه در تمام مراحل زندگی از مهمترین عوامل موفقیت انسان در هر زمان و مکان بوده و هست.

در این که موفق کیست و موفقیت چیست سخن بسیار گفته اند اما در نگاه دینی موفق کسی است که بتواند به بهترین شکل ممکن سرمایه هایی را که خدا به او ارزانی داشته را در جهت سعادت دنیا و آخرت به کار بندد و در نهایت با دلی آرام و قلبی مطمئن و ضمیری امیدوار به فضل الهی از این دنیا نقل مکان کرده و به بهشت برین قدم گذارد؛ «فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ وَ أُدْخِلَ الْجَنَّهَ فَقَدْ فازَ » هر کس که از جهنم دور شود و داخل بهشت گردد مسلماً به پیروزى رسیده است‏.(۱۸۵/آل عمران)

چنین موفقیتی جز در سایه دین که کامل ترین برنامه زندگیست برای کسی محقق نخواهد شد. این برنامه جامع از کلی ترین تا جزئی ترین امور زندگی را مورد توجه قرار داده و راهکاری تربیتی و انسان ساز برای آن ارائه نموده است.

مهم ترین مشکل جوامع بشری امروز که جامعه اسلامی ما نیز از آن مستثنی نیست عدم آگاهی از برنامه های اسلام و یا به کار نبستن آن در عرصه زندگی فردی و اجتماعیست. این بیگانگی و یا بی محلی به داشته خود سبب شده تا به راهکارهایی رو بیاوریم که یا به کلی با فرهنگ اسلامی ما در تعارض است و یا معلوم نیست که آیا می تواند آن موفقیتی را که گفتیم تامین کند یا نه؟

یکی از برنامه های کلی دین که چگونگی تقسیم بندی زمان در اختیار انسان را به او آموزش می دهد روایت است از امام کاظم علیه السلام. آن حضرت فرمود:

«اجْتَهِدُوا فِی أَنْ یَکُونَ زَمَانُکُمْ أَرْبَعَ سَاعَاتٍ» سعی کنید تا زندگی خود را به چهار بخش تقسیم کنید. «سَاعَهً لِمُنَاجَاهِ اللَّهِ» زمانی را برای خلوت با خدای خود قرار دهید «وَ سَاعَهً لِأَمْرِ الْمَعَاشِ» و زمانی را هم به کسب و کار اختصاص دهید تا سر بار کسی نشوید «وَ سَاعَهً لِمُعَاشَرَهِ الْإِخْوَانِ وَ الثِّقَاتِ …» و مدتی را هم به دیدار و ارتباط سازنده و آموزنده با بستگان و برادران دینی مقرر کنید «وَ سَاعَهً تَخْلُونَ فِیهَا لِلَذَّاتِکُمْ فِی غَیْرِ مُحَرَّمٍ » و زمانی را هم در طول روز یا هفته و یا ماه و سال خالی کنید برای لذت بردن؛ منتهی لذتی که آلوده به حرام نباشد.

آنگاه در اهمیت این بخش چهارم فرمودند: «وَ بِهَذِهِ السَّاعَهِ تَقْدِرُونَ عَلَى الثَّلَاثَهِ سَاعَات‏» شما به وسیله این لذتهای حلال است که روحتان جان تازه می گیرد و قادر خواهید بود آن سه برنامه دیگر را اجرا کنید. (تحف العقول/۴۰۹)

لذت حلال چه لذتی است؟

در این که تفریح و لذت لازمه زندگی ما انسان هاست حرفی نیست، سخن در آن قید غیر حرامی است که اسلام به تفریح می زند و لذت را به شرطی سازنده و مفید می داند که از لحظه شروع تا پایان آن ذره ای خلاف شرع در آن صورت نگیرد.

یک نمونه تفریح حلال

یکی از تفریحاتی که اسلام نه تنها با آن مخالفت نکرده بلکه به آن تشویق و ترغیب نیز نموده است شوخی و مزاح با دیگران است. امام باقر علیه‏السلام فرمودند: «إنّ اللّه‏َ عَزَّوجلَّ یُحِبُّ المُداعِبَ فی الجَماعهِ» خداوند عزوجل کسى را که با مردم شوخى می کند دوست دارد؛ ولی بلافاصله آن شرط حلال بودن را هم کنارش ذکر می کند و می فرماید: «بلا رَفَثٍ» یعنی مزاح خوب است مادامی که با کلام زشت و قبیحی همراه نشود. (کافی ۲/۶۳۳) یا در روایتی دیگر می خوانیم که حضرت رسول صلی الله علیه و آله فرمودند: «کَثرَهُ المِزاحِ یَذهَبُ بماءِ الوجهِ» شوخی زیادی را هم ترک کنید که باعث بی آبرو شدن و تضعیف جایگاه اجتماعی شما می شود. (کافی ۲/۶۶۵)

دیدگاه اسلام در مورد شوخی حلال

پس موضع اسلام در مورد این نوع تفریح روشن شد:

۱. از ابتدا و تا انتهای آن باید حلال باشد. در آن دروغ، تهمت و تمسخر فرد یا گروهی نباشد.

۲. بی رویه نباشد. یعنی حتی با داشتن شرط اول نباید به صورت یک رویه مستمر و دائم دربیاید. کسانی مدام اهل شوخی و خوشمزه بازی اند جدا از اینکه در معرض گناه های زبانی قرار دارند در بین مردم هم به انسان هایی لوده و کم ارزش شهرت یافته و طبق فرمایش رسول مکرم اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم) شخصیت اجتماعی این گونه افراد به شدت آسیب می بیند.

مؤلفه های شوخی حلال حکیمانه

• دلقک نشدن

• کوچک نکردن خود یا دیگران

• اخلاق مداری

• شرع مداری

• حق گویی

• همدلی

• ادخال سرور

• غم زدایی ازخود ودیگران

• اهانت به اقوام ممنوع

• اهانت به ادیان دیگر ممنوع

• اهانت به جنس مخالف ممنوع

• تفرقه زدا نبودن

• نکته و ادب آموز

• نشاط زا برای عبادت، کار، معاشرت

• قهقهه مستانه ممنوع

• متناسب با شخصیت افراد

• متناسب با فهم مخاطب

• متناسب با جنسیت مخاطب

• رعایت مقتضای حال

• عدم افراط و تفریط و دوری از تمسخر قومیت ها

• هزل و هجو ممنوع

آثار شوخی غیر حلال

۱. کاهش نیروی عقل

۲. کاهش نور ایمان

۳. گم شدن حقایق

۴. از بین رفتن وقار و هیبت

۵. از بین رفتن نورانیت و صفای باطن

۶. کینه و دشمنی

۷. ریختن آبروی دیگران

۸. دوری از خدا

۹. شادی شیطان و دشمن

۱۰. جسور شدن نادان و دشمن

۱۱. ایجاد تفرقه بین مسلمانان

۱۲. رواج فساد و فحشا

۱۳. عِقاب اخروی (محمدحسین قدیری، شوخ طبعی‌های طلبگی، ص۳۱۶.

گردنه بحث

گردنه بحث برای مردم عادی تا متولیان فرهنگی در این همین نقطه است که چطور می شود هم تفریح کرد و لذت برد و هم گناهی مرتکب نشد. این دقیقا همان نکته ایست که چند سطر قبل به آن اشاره کردیم. متاسفانه باید اعتراف کنیم که داعیه داران ما به خصوص متولیان فرهنگی در این زمینه کار جدی نکرده و برنامه عملیاتی فراگیری برای عموم اقشار جامعه ارائه نکرده اند.

راه ، سفر، مسافرت، گردش، تفریح

وقتی تقاضا بود و عرضه سالم نبود خواه ناخواه جنس بدلی و ناسالم رواج پیدا کرده و به مشتری عرضه می شود. اگر تفریحِ لذت بخش، ارزان و حلال در اختیار جوان و نوجوان قرار ندادیم بدون شک و تردید او سرگرم تفریح کاذب، ارزان و حرام خواهد شد.

همین کمبود (بخوانید نبود) در عرصه تفریحِ حلالِ ارزان و رواج تفریحات حرام سبب شده که در ذهن جوان و نوجوان ما حتی در سنین بالاتر تصور تفریح و لذت با تصویر گناه و معصیت عجین باشد و تقریبا به یک معنا تلقی شوند.

نشان به آن نشان که اگر خبرنگاری به دبیرستان یا دانشگاهی برود و از محصلین و دانشجویان آنجا بخواهد هر یک پنج مورد از کارهایی که با آن خوش می گذرانند و سرگرم می شوند را نام ببرند شک نداریم که اکثر قریب به اتفاق آنچه می شنود یا تفریحات حلال گران قیمت است که چندان مشتری ندارد و یا تفریحاتی هستند که مصون از حرام و معصیت نیستند.

لوازم این طرح

به نظر می رسد برای این کار باید طرحی نو در انداخت تا بتوانیم از این وضعیت نامطلوب خارج شده و به وضعیت مطلوب برسیم. برای این طرح عظیم و ضروری اموری لازم است که سر فصلهای آن تقدیم می شود:

۱. کار نظری متخصصان متعهد و آشنا به ابزار و شرایط روز دنیا

۲. کار عملی و پشتیبانی مالی دولتمردان و خیرین

۳. فرهنگ سازی دستگاههای فرهنگی مثل صدا و سیما، مطبوعات، آموزش عالی و آموزش و پرورش

۴. پذیرش، همکاری و همگام شدن مردم با این طرح فرهنگی